Mục lục
Tại Bắc Âu, các phương án thay thế thử nghiệm động vật có điều kiện phát triển mạnh mẽ. Nguyên tắc 3R (Replace - Reduce - Refine) đã trở thành luật định và thực hành rộng rãi. Từ dự án VAC2VAC đến mạng lưới trung tâm 3R quốc gia, các nước như Thụy Điển, Đan Mạch và Na Uy đang định hình hệ sinh thái nghiên cứu dựa trên người và không dùng động vật. Bài viết đưa ra cái nhìn chi tiết về mô hình mà thế giới có thể học hỏi.
Nhóm các nước Bắc Âu nhìn chung đi đầu châu Âu trong lĩnh vực phúc lợi động vật và áp dụng 3R. Thụy Điển, Đan Mạch, Phần Lan là thành viên EU nên tuân thủ chặt chẽ Chỉ thị 2010/63/EU của EU về bảo vệ động vật sử dụng cho mục đích khoa học. Chỉ thị này yêu cầu các quốc gia thành viên thay thế động vật ngay khi có phương pháp khoa học khả thi, đồng thời bắt buộc mọi dự án sử dụng động vật phải được ủy ban đạo đức cấp phép và xét đến phương án 3R. Thực tế, Bắc Âu đã áp dụng 3R từ rất sớm với Thụy Điển là nước tiên phong. Năm 1979 Quốc hội Thụy Điển đã ra nghị quyết công nhận thử nghiệm động vật là vấn đề đạo đức và phải được thay thế sớm nhất có thể, đồng thời cấp ngân sách cho nghiên cứu thay thế thử nghiệm động vật. Đây được coi là động thái đi trước cả EU (mãi 2010 EU mới ra chỉ thị nêu rõ mục tiêu thay thế thử nghiệm động vật). Cùng giai đoạn đó, Đan Mạch và Phần Lan cũng thiết lập các ủy ban đạo đức và quỹ nghiên cứu 3R.
Ở Đan Mạch, chính phủ thành lập Trung tâm 3R Đan Mạch (Danish 3R-Center) từ 2013, hoạt động như quan hệ đối tác nhà nước, đại học nhằm thúc đẩy phương pháp thay thế và đào tạo về 3R. Phần Lan tuy không có trung tâm 3R độc lập quy mô quốc gia, nhưng các trường đại học và cơ quan thú y tại đây phối hợp với mạng lưới 3R của EU để thực hiện chỉ thị 2010/63. Na Uy (không thuộc EU nhưng tuân thủ các tiêu chuẩn tương đương qua khối EEA) cũng rất tích cực: Na Uy cấm hoàn toàn thử nghiệm mỹ phẩm trên động vật từ 2013, đồng bộ với lệnh cấm của EU. Na Uy có tổ chức Norecopa – Ủy ban đồng thuận quốc gia về 3R thành lập từ 2007, để tư vấn cho chính phủ và kết nối các nhà khoa học về phương pháp thay thế. Norecopa hỗ trợ xây dựng cơ sở dữ liệu, giải thưởng cho nghiên cứu 3R và hợp tác với các trung tâm 3R Bắc Âu khác.
Các nước Bắc Âu cũng tham gia mạnh mẽ vào nỗ lực chung của Liên minh châu Âu hướng tới khoa học không động vật. Năm 2021, Nghị viện Châu Âu thông qua nghị quyết kêu gọi xây dựng kế hoạch hành động nhằm chấm dứt sử dụng động vật trong nghiên cứu và thử nghiệm. Hưởng ứng, Ủy ban Châu Âu năm 2023 đã bắt đầu xây dựng Roadmap (lộ trình) phối hợp cùng các nước thành viên để thúc đẩy phương pháp thay thế, trước mắt trong lĩnh vực đánh giá an toàn hóa chất và xa hơn là giảm thử nghiệm động vật trong nghiên cứu, giáo dục. Thụy Điển, Đan Mạch, Phần Lan đều tuyên bố ủng hộ mạnh mẽ sáng kiến này. Đại diện Trung tâm 3R Thụy Điển tham gia hội thảo của Ủy ban Châu Âu cuối 2023 để đóng góp xây dựng lộ trình loại bỏ động vật, khẳng định mục tiêu chung của EU là làm việc tích cực để thay thế động vật bằng phương pháp nhân đạo hơn. Mặc dù vậy, cũng phải thẳng thắn nhìn nhận một số thách thức nội tại với ngân sách dành cho 3R tại Bắc Âu chưa tăng tương xứng với kỳ vọng. Ví dụ, Thụy Điển thời gian gần đây lại cắt giảm tài trợ cho Trung tâm 3R (thành lập 2017) do khó khăn ngân sách, khiến giới khoa học lo ngại Thụy Điển có thể tụt lại phía sau trong cuộc cách mạng không động vật. Các nhà hoạt động 3R Thụy Điển đã lên tiếng rằng đây là thời điểm cần tăng cường cam kết, bởi EU đang đẩy mạnh sáng kiến mới 2025 - 2027 về thay thế động vật, nếu Thụy Điển không giữ vai trò chủ động sẽ đánh mất vị thế tiên phong trước đây.
Tổng quan về chính sách, các quốc gia Bắc Âu tuân thủ nghiêm ngặt luật EU vốn rất tiến bộ như cấm thử nghiệm mỹ phẩm trên động vật (từ 2013), yêu cầu đánh giá đạo đức cho mọi nghiên cứu động vật, và bắt buộc xem xét phương án thay thế trong cấp phép dự án. Song song, họ xây dựng thể chế riêng thúc đẩy 3R như Giải thưởng Nghiên cứu 3R (do Bộ Nông nghiệp Đức và các đối tác Bắc Âu tài trợ hàng năm để vinh danh công trình 3R xuất sắc), hay các ủy ban quốc gia về 3R tại từng nước để tư vấn chính sách (Thụy Điển có Ủy ban Quốc gia Bảo vệ Động vật Thí nghiệm, Đan Mạch có Ủy ban Quốc gia 3R trực thuộc Bộ Thú y...). Những nỗ lực này phản ánh cam kết lâu dài của Bắc Âu, hướng tới trở thành “hình mẫu toàn cầu” về đổi mới khoa học không cần động vật.
Các nước Bắc Âu, với thế mạnh về nghiên cứu và phúc lợi động vật, đã đạt nhiều tiến bộ đáng kể trong việc phát triển và ứng dụng công nghệ thay thế thử nghiệm động vật.
Thụy Điển, Đan Mạch, Na Uy đều có trung tâm 3R hoạt động tích cực, tài trợ cho các dự án nghiên cứu thay thế. Trung tâm 3R Thụy Điển (thuộc Cục Nông nghiệp) trong 6 năm qua đã trở thành đầu mối quốc gia, kết nối các trường đại học và cơ quan quản lý để triển khai 3R. Trung tâm này đã xuất bản các khuyến nghị về phương pháp thay thế, tổ chức hội thảo đào tạo cho nhà khoa học, và quan trọng là phối hợp cùng quỹ tài trợ nghiên cứu Thụy Điển để đưa chủ đề 3R vào ưu tiên cấp vốn. Trung tâm 3R Đan Mạch thì chú trọng hỗ trợ kỹ thuật cho các nhà nghiên cứu. Họ duy trì một ngân hàng tri thức 3R chia sẻ các phương pháp in vitro/ in silico sẵn có và tổ chức khảo sát đánh giá mức độ hiểu biết 3R trong giới khoa học, qua đó định hướng hoạt động giáo dục phù hợp. Mạng lưới 3R Bắc Âu cũng thường xuyên hợp tác, ví dụ như các trung tâm 3R Bắc Âu đồng tổ chức hội nghị 3R khu vực, thúc đẩy chia sẻ cơ sở vật chất (phòng thí nghiệm cell culture, cơ sở dữ liệu độc tính,…) giữa các nước.
Các nhà khoa học và công ty tại Bắc Âu đóng vai trò then chốt trong dự án VAC2VAC (Vaccine batch to vaccine batch comparison) do Liên minh Châu Âu tài trợ. Mục tiêu VAC2VAC là phát triển phương pháp kiểm định lô vắc-xin dựa trên tính nhất quán, thay cho cách kiểm mỗi lô trên động vật như hiện nay. Dự án (2016 - 2022) tập hợp nhiều hãng dược (GSK, Sanofi, Pfizer…) và viện nghiên cứu châu Âu. Trong đó có sự tham gia của Viện Paul-Ehrlich (Đức), Cơ quan Dược phẩm Hà Lan, và các đối tác Bắc Âu gián tiếp qua mạng lưới nghiên cứu. Thành tựu nổi bật là VAC2VAC đã phát triển thành công bộ xét nghiệm thay thế cho một số phép thử. Năm 2024, dự án công bố phương pháp Monocyte Activation Test (MAT) (dự án dùng tế bào miễn dịch đơn nhân người để phát hiện chất gây sốt) được chấp thuận thay thế test gây sốt trên thỏ trong kiểm định vắc-xin viêm não mùa hè (TBE) do hãng GSK sản xuất. Đây là trường hợp đầu tiên một phương pháp VAC2VAC được cơ quan quản lý chấp nhận và áp dụng thực tế, được ca ngợi là quyết định “mang tính lịch sử” hướng tới chấm dứt test gây sốt trên động vật. Ngoài ra, VAC2VAC còn phát triển các xét nghiệm phân tích định lượng kháng nguyên để thay thế test hiệu lực trên chuột cho vắc-xin độc tố bạch hầu, uốn ván, v.v., hiện đang trong giai đoạn thẩm định cuối. Những tiến bộ này cho thấy châu Âu nói chung và Bắc Âu nói riêng đang dẫn đầu trong cải tiến quy trình kiểm định vắc-xin thân thiện hơn, không cần sử dụng động vật một cách thường quy.
Bắc Âu có nhiều nhóm nghiên cứu mạnh về vi kỹ thuật và sinh học tế bào, đã tạo ra các nền tảng organ-on-chip tiên tiến. Tại Na Uy, Viện SINTEF hợp tác Đại học Khoa học và Kỹ thuật Na Uy đang phát triển chip vi lưu (microfluidic chip) nuôi cấy tế bào người để mô phỏng mô phổi và khối u phổi trong môi trường có kiểm soát oxy tốt hơn. Thách thức lớn của organ-on-chip là duy trì điều kiện sinh lý (như nồng độ oxy) ổn định cho tế bào. Nhóm SINTEF đã tìm ra vật liệu polymer mới (polymethylpentene) giúp chip thẩm thấu oxy và nuôi cấy tế bào bền tới hơn 4 ngày, mở ra khả năng thí nghiệm dài ngày trên chip mà trước đây khó thực hiện. Công nghệ này đặc biệt hữu ích để nghiên cứu tương tác miễn dịch và ung thư. Dự án ImmuneDroplets của nhóm cho phép quan sát tế bào miễn dịch “sát thủ tự nhiên” tấn công tế bào ung thư phổi trên chip, thay vì phải gây khối u trên chuột như truyền thống. Tại Thụy Điển, Đại học Chalmers nổi tiếng với việc áp dụng AI và organ-on-chip. Trong năm 2021 các nhà khoa học Chalmers phát triển phương pháp AI kết hợp dữ liệu độc tính in vitro để cải thiện dự đoán độc chất (đặc biệt trong lĩnh vực hóa chất công nghiệp). Đóng góp này được EU đánh giá cao trong lộ trình loại bỏ động vật. Đan Mạch cũng có một dự án thú vị năm 2022, các kỹ sư tại Đại học Kỹ thuật Đan Mạch (DTU) chế tạo mô hình “da nhân tạo” từ tế bào da người để thử nghiệm chất mỹ phẩm, hướng tới chứng nhận thay thế test trên thỏ. Chính phủ Đan Mạch tài trợ dự án này trong khuôn khổ chương trình “Đổi mới 3R quốc gia”, kỳ vọng giúp ngành công nghiệp mỹ phẩm tuân thủ quy định không thử động vật mà vẫn đảm bảo an toàn sản phẩm.
Một điểm mạnh ở Bắc Âu là sự chung tay giữa chính quyền, trường đại học và doanh nghiệp trong phát triển phương pháp thay thế thử nghiệm động vật. Chẳng hạn, hãng dược AstraZeneca (có trung tâm R&D lớn ở Thụy Điển) tuyên bố đang đầu tư vào các mô hình “organ-on-chip” và organoid để giảm thử nghiệm động vật trong nghiên cứu thuốc tiền lâm sàng. AstraZeneca hợp tác với Đại học Cambridge và Gothenburg để thử nghiệm chip gan dự đoán độc tính gan sớm. Tương tự, công ty Novo Nordisk (Đan Mạch) hỗ trợ một mạng lưới học thuật nhằm phát triển mô hình ảo (virtual modeling) cho bệnh tiểu đường, thay cho việc sử dụng chuột GMO mắc tiểu đường như trước. Những liên minh công-tư này thường nằm dưới sáng kiến lớn như European Partnership for Alternative Approaches (EPAA). Trong đó, các chính phủ Bắc Âu và doanh nghiệp cùng tài trợ nghiên cứu 3R, chia sẻ dữ liệu và thúc đẩy chấp nhận quy định cho phương pháp mới. Kết quả là đã có nhiều phương pháp thay thế được OECD thông qua xuất phát từ nghiên cứu châu Âu. Ví dụ như phương pháp kích ứng da trên mô da nhân tạo EpiSkin do Pháp phát triển, test độc tính cá trên trứng cá Zebrafish từ nhóm Đức-Na Uy, v.v.) và được các nước Bắc Âu áp dụng ngay khi ban hành tiêu chuẩn.
Bắc Âu duy trì vị thế là một trong những cụm quốc gia tiên phong về thay thế thử nghiệm động vật. Họ có nền tảng chính sách vững chắc cùng với năng lực khoa học để hiện thực hóa mục tiêu 3R trong thực tế. Dù vẫn cần nỗ lực thêm (như tăng đầu tư tài chính cho nghiên cứu 3R), những thành công như dự án VAC2VAC hay các phát minh organ-on-chip mới mẻ cho thấy Bắc Âu đang góp phần quan trọng thúc đẩy xu hướng toàn cầu thay thế thử nghiệm động vật bằng các mô hình trên người hiệu quả hơn.
📩 Thông tin liên hệ:
Tham khảo công nghệ của STEMCELL Technologies trong thay thế thử nghiệm động vật
.png)
