Mục lục
Khác với phương Tây như Mỹ hay EU, Nhật Bản tiếp cận việc thay thế nghiên cứu động vật một cách mềm mỏng nhưng không thiếu chiều sâu. Trung tâm JaCVAM cùng các sáng kiến từ học thuật đến công nghiệp đang dần định hình một lộ trình đặc trưng Nhật: Hội nhập tiêu chuẩn OECD, đầu tư organoid và hợp tác quốc tế về phương pháp thử thay thế.
.png)
Tại Nhật Bản, quản lý việc sử dụng động vật trong nghiên cứu và thử nghiệm chủ yếu dựa trên các hướng dẫn tự nguyện hơn là quy định luật cứng rắn. Luật hiện hành liên quan là Luật Bảo vệ và Quản lý Động vật (PMA), trong đó có điều khoản yêu cầu tránh gây đau đớn không cần thiết cho động vật và khuyến khích sử dụng phương pháp làm giảm đau hoặc số lượng động vật. Luật này gián tiếp đề cập nguyên tắc 3R, nhưng không cấm hay hạn chế cụ thể loại thử nghiệm nào. Thay vào đó, Nhật Bản áp dụng mô hình tự quản lý, mỗi cơ sở nghiên cứu sử dụng động vật tự xây dựng quy chế nội bộ tuân theo các hướng dẫn cơ bản do ba bộ ngành ban hành. Cụ thể, Bộ Giáo dục, Văn hóa, Thể thao, Khoa học & Công nghệ (MEXT) ban hành hướng dẫn cho các trường đại học; Bộ Y tế, Lao động & Phúc lợi (MHLW) ban hành cho các viện nhà nước, công ty dược và tổ chức CRO; Bộ Nông nghiệp, Lâm nghiệp & Thủy sản (MAFF) ban hành cho các cơ sở chăn nuôi động vật thí nghiệm. Các hướng dẫn này nội dung gần như tương đồng, đều nhấn mạnh tuân thủ 3R và yêu cầu mỗi cơ sở thành lập Ủy ban đạo đức để xét duyệt thí nghiệm trên động vật.
Do không có cơ chế cấp phép tập trung, Nhật Bản không có hệ thống báo cáo thống kê bắt buộc số lượng động vật thí nghiệm trên toàn quốc. Các cơ sở không cần báo cáo định kỳ về số động vật sử dụng lên chính phủ, dẫn đến thiếu dữ liệu công khai về tình hình thử nghiệm động vật. Về mặt luật định, Nhật chưa ban hành lệnh cấm nào đối với thử nghiệm động vật trong mỹ phẩm hay lĩnh vực cụ thể (trong khi EU, Ấn Độ, Hàn Quốc… đã cấm thử mỹ phẩm). Thay vào đó, chính phủ Nhật khuyến khích doanh nghiệp tự nguyện không thử nghiệm mỹ phẩm trên động vật nếu có phương pháp khác. Bộ Y tế Nhật đã công nhận 8 phương pháp thay thế cho thử nghiệm an toàn mỹ phẩm. Ví dụ như test kích ứng da trên mô da ảo, test kích ứng mắt BCOP, v.v. Ngoài ra có ban hành hướng dẫn cho ngành công nghiệp áp dụng. Tuy nhiên, các hướng dẫn này không mang tính bắt buộc pháp lý.
Nhằm thúc đẩy phát triển phương pháp thay thế, Nhật Bản thành lập trung tâm chuyên trách là JaCVAM (Japanese Center for the Validation of Alternative Methods) vào năm 2005, trực thuộc Viện Khoa học Sức khỏe Quốc gia (NIHS) và Bộ Y tế. Sứ mệnh của JaCVAM là thúc đẩy 3R trong đánh giá an toàn hóa chất, thiết lập hướng dẫn cho phương pháp thay thế mới thông qua hợp tác quốc tế. JaCVAM đóng vai trò đầu mối thẩm định các test thay thế và đề xuất phê duyệt chúng vào tiêu chuẩn OECD hoặc quy định Nhật. Nhờ nỗ lực của JaCVAM và các đối tác, Nhật Bản đã phê chuẩn nhiều phương pháp in vitro quốc tế trong tiêu chuẩn thử nghiệm JIS/ISO của mình. Ví dụ như phương pháp đánh giá kích ứng da bằng mẫu da người EpiDerm, thử nghiệm Ames trên vi khuẩn thay cho test ung thư trên động vật, v.v.
Tuy Nhật Bản chưa có lộ trình loại bỏ động vật cụ thể như EU, nhưng chính phủ cũng cho thấy định hướng dài hạn theo xu thế chung. Năm 2021, các cơ quan Nhật Bản tham gia ký Bản ghi nhớ ICATM, hợp tác với ICCVAM (Mỹ), EURL ECVAM (EU), KoCVAM (Hàn Quốc). Trong đó cam kết cùng hài hòa công nhận phương pháp thay thế trên phạm vi quốc tế. Nhật Bản cũng tài trợ cho Hội nghị Khoa học Thay thế Quốc tế (WC) và Hội nghị Châu Á về 3R nhằm trao đổi kiến thức khu vực. Dù vậy, giới chuyên gia nhận định Nhật Bản tiến triển còn chậm trong mảng này so với phương Tây do thiếu sức ép luật pháp và sự quan tâm của công chúng chưa cao. Một báo cáo năm 2023 cho biết thị trường công nghệ thử nghiệm thay thế ở Nhật trị giá khoảng 60 triệu USD (năm 2019) và dự kiến tăng trưởng 4% mỗi năm, mức tăng chưa thực sự bứt phá. Các nhà nghiên cứu pháp lý tại Nhật đang kêu gọi đưa chủ đề pháp luật về động vật thí nghiệm vào chương trình đào tạo luật và chính sách, nhằm nâng cao nhận thức và chuẩn bị cho khung pháp lý chặt chẽ hơn trong tương lai.
Bài viết liên quan: “Xu hướng nghiên cứu phi động vật & cách Mỹ nắm bắt chuyển đổi”
Bài viết liên quan: “Bắc Âu cứng rắn thay thế thử nghiệm động vật với công nghệ mới”
Nhật Bản có nền khoa học thực nghiệm phát triển, do đó cũng đạt được một số kết quả trong nghiên cứu phương pháp thay thế nghiên cứu động vật dù cách tiếp cận khác phương Tây:
JaCVAM đã đánh giá nhiều phương pháp in vitro/ in silico và đề xuất chúng lên OECD. Ví dụ, thử nghiệm EpiSensA (phát hiện chất gây mẫn cảm da dựa trên mẫu da người và phân tích biểu hiện gene) được JaCVAM đồng thẩm định và sau đó OECD chấp thuận vào Hướng dẫn 442D năm 2024. Tương tự, test SENS-IS (xác định chất gây dị ứng da qua gene biểu hiện) cũng có sự tham gia đánh giá của chuyên gia JaCVAM. Nhật Bản đã tích hợp các test thay thế OECD này vào hệ thống đánh giá hóa chất của mình, áp dụng cho cả ngành mỹ phẩm và hóa chất công nghiệp. Trong lĩnh vực dược phẩm, JaCVAM phối hợp với các bộ phận của PMDA (Cơ quan dược phẩm Nhật) để xem xét dữ liệu phương pháp thay thế, nhưng nhìn chung PMDA vẫn yêu cầu dữ liệu thử nghiệm động vật cho nhiều loại thuốc mới do quy định quốc tế (ICH) chưa thay đổi.
Tuy nhiên, một số trường hợp tiên phong đã xuất hiện, cụ thể vào năm 2022, PMDA lần đầu đồng ý cho một công ty dược nộp dữ liệu dự đoán độc tính gan bằng mô hình máy tính bổ sung thay vì thử thêm trên động vật, sau khi chứng minh mô hình này có độ chính xác cao trên dữ liệu thuốc cũ. Đây là bước nhỏ nhưng tín hiệu tích cực cho thấy Nhật sẵn sàng cân nhắc bằng chứng phi động vật.
Các trường đại học hàng đầu Nhật Bản (Tokyo, Kyoto, Osaka) đang đầu tư nghiên cứu organoid cho y học tái tạo và cũng áp dụng vào thử nghiệm thuốc. Organoid não 3D do nhóm Đại học Kyoto phát triển đã được dùng để nghiên cứu tác động của thuốc chống động kinh, thu được dữ liệu tương đồng với quan sát lâm sàng ở người. Điều này khẳng định tiềm năng thay thế mô hình chuột trong sàng lọc thuốc thần kinh. Tại Đại học Tokyo, giáo sư Shoji Takeuchi nổi tiếng với chế tạo “cơ nhân tạo trên chip” và gần đây là mô tim trên chip, cho phép thử nghiệm độ an toàn của thuốc tim mạch in vitro. Những thiết bị vi mạch sinh học này giúp giảm số lượng động vật cần dùng trong bước chọn lọc ứng viên thuốc. Mặc dù chưa được tích hợp vào quy trình chuẩn, các công ty dược Nhật đã bắt đầu hợp tác với phòng thí nghiệm đại học để đánh giá hiệu quả kinh tế và khoa học của công nghệ organ-on-chip.
Ngành công nghiệp mỹ phẩm Nhật Bản chủ động thích ứng xu hướng “cruelty-free”. Hiệp hội Công nghiệp Mỹ phẩm Nhật Bản (JCIA) từ 2018 đã tài trợ các đề án phát triển phương pháp thay thế và cấp học bổng cho Hiệp hội Nghiên cứu Phương pháp Thay thế Nhật Bản (JSAAE). Một ví dụ, công ty Mandom Corp. hàng năm cấp kinh phí nghiên cứu cho các dự án tìm giải pháp thay thế thử nghiệm trên động vật (chương trình này có từ 2008). Nhờ đó, năm 2019 các nhà khoa học do JCIA hỗ trợ đã tạo thành công mô da người 3D tại Singapore (phối hợp với A*STAR), cung cấp mẫu da Asian Skin Model phù hợp thử sản phẩm châu Á. Sự tham gia của doanh nghiệp giúp đưa phương pháp mới nhanh ra thị trường. Chẳng hạn, Kao Corp và Shiseido đã tuyên bố ngừng mọi thử nghiệm mỹ phẩm trên động vật và chuyển sang dùng da nhân tạo và mô phỏng độc tính cho chứng minh an toàn. Trong dược phẩm, các tập đoàn lớn như Takeda, Daiichi-Sankyo bắt đầu đầu tư tính toán hiệu năng cao (HPC) và AI để mô phỏng sàng lọc thuốc, một phần nhằm giảm lệ thuộc vào thử nghiệm trên động vật giai đoạn đầu.
Nhật Bản tích cực trao đổi với quốc tế để hài hòa tiêu chuẩn, JaCVAM từ 2009 đã ký kết với ICCVAM, ECVAM, Health Canada thành lập mạng lưới ICATM. Đến 2011, KoCVAM của Hàn Quốc cũng tham gia, tạo nên diễn đàn châu Á – Âu – Mỹ về phương pháp thay thế nghiên cứu động vật. Các chuyên gia Nhật đóng góp trong xây dựng hướng dẫn OECD. Ví dụ đồng chủ trì xây dựng Hướng dẫn OECD 497 - các phương pháp tích hợp đánh giá mẫn cảm da, thông qua 2021. Sự hiện diện trong bàn thảo luận quốc tế giúp Nhật nắm bắt sớm xu hướng. Chẳng hạn, Nhật đã tiếp cận khái niệm “chấp nhận dữ liệu định nghĩa” (defined approaches) từ hội thảo ICATM 2016 và sau đó cập nhật ngay khi OECD ban hành hướng dẫn mới 2021 cho phép kết hợp nhiều test thay thế để không cần test trên động vật trong đánh giá dị ứng da. Những nỗ lực này dần dần giúp Nhật cải thiện khung pháp lý. Dự kiến trong vài năm tới, Nhật Bản sẽ cập nhật một số hướng dẫn nộp đơn thuốc mới (NDA) cho phép sử dụng mô hình thay thế độc tính tích hợp (theo kinh nghiệm ISTAND của FDA Mỹ). Điều này phụ thuộc vào thành công của FDA và ICH trong việc chính thức công nhận NAMs.
Nhật Bản đang từng bước riêng hòa nhập xu hướng thay thế nghiên cứu động vật, dù con đường có phần thận trọng. Việc thiếu quy định bắt buộc khiến tiến bộ có phần chậm, nhưng với áp lực toàn cầu tăng lên và bằng chứng khoa học ngày càng rõ, Nhật Bản nhiều khả năng sẽ tăng tốc hơn trong giai đoạn hậu 2025. Vai trò của JaCVAM và sự hợp tác quốc tế sẽ tiếp tục là chìa khóa để Nhật chuyển đổi sang các phương pháp “dựa trên con người” trong nghiên cứu vắc-xin, dược phẩm và các ngành liên quan.
📩 Thông tin liên hệ:
Tham khảo giải pháp thay thế nghiên cứu động vật của STEMCELL Technologies
.png)
